Tuổi dậy thì được định nghĩa là sự hiện diện của các đặc điểm tình dục thứ cấp như sự phát triển vú ở bé gái, lông mu và sự to lên của tinh hoàn và dương vật ở bé trai. Cho tới nay, ở Việt Nam chưa có nghiên cứu nào chỉ ra tần suất mắc dậy thì sớm ở cộng đồng. Tuy nhiên tỉ lệ trẻ em dậy thì sớm càng ngày càng tăng. Vậy dậy thì sớm ở trẻ là gì? Có những biểu hiện như thế nào? Hãy tham khảo bài viết này của PTA
Dậy thì sớm ở trẻ là gì?
Dậy thì sớm ở trẻ em, hay còn được gọi là dậy thì trước tuổi, là một tình trạng y khoa đặc biệt khi các đặc điểm sinh lý thứ phát của tuổi dậy thì bắt đầu xuất hiện ở trẻ gái trước 8 tuổi và ở trẻ trai trước 9 tuổi.
Quá trình dậy thì bình thường được điều khiển bởi một chuỗi phản ứng phức tạp trong hệ nội tiết của cơ thể, bắt đầu từ vùng dưới đồi trong não. Vùng dưới đồi sẽ tiết ra hormone giải phóng gonadotropin (GnRH), kích thích tuyến yên sản xuất hai loại hormone quan trọng khác là hormone tạo hoàng thể (LH) và hormone kích thích nang trứng (FSH). Những hormone này sau đó sẽ tác động lên buồng trứng ở bé gái và tinh hoàn ở bé trai, thúc đẩy chúng sản xuất hormone sinh dục chính như estrogen và testosterone.
Chính các hormone sinh dục này là yếu tố trực tiếp gây ra sự thay đổi về thể chất, dẫn đến sự xuất hiện của các đặc điểm dậy thì. Ở một đứa trẻ dậy thì sớm, toàn bộ hoặc một phần chuỗi phản ứng này khởi động trước thời điểm sinh học lý tưởng, làm cho các dấu hiệu trưởng thành xuất hiện quá sớm.
Nguyên nhân dẫn đến dậy thì sớm ở trẻ
Nhìn chung, các nguyên nhân có thể được phân loại thành hai nhóm chính: dậy thì sớm trung ương (hay dậy thì sớm thực sự) và dậy thì sớm ngoại vi (hay dậy thì sớm giả). Mặc dù cả hai đều dẫn đến sự xuất hiện sớm của các đặc điểm dậy thì, cơ chế và cách tiếp cận điều trị lại hoàn toàn khác biệt.
Xem thêm: Trẻ bị táo bón: Nguyên nhân và cách điều trị hiệu quả
Dậy thì sớm trung ương
Dậy thì sớm trung ương, còn được gọi là dậy thì sớm thực sự, là loại dậy thì sớm phổ biến nhất, chiếm khoảng 80-90% các trường hợp. Loại này xảy ra khi trục hạ đồi – tuyến yên – tuyến sinh dục (hypothalamic-pituitary-gonadal axis) của trẻ được kích hoạt sớm hơn bình thường.
Điều này có nghĩa là não bộ của trẻ, cụ thể là vùng dưới đồi, bắt đầu sản xuất hormone giải phóng gonadotropin (GnRH) trước thời điểm dự kiến. Khi GnRH được giải phóng, nó kích thích tuyến yên tiết ra LH và FSH, từ đó kích hoạt buồng trứng ở bé gái sản xuất estrogen và tinh hoàn ở bé trai sản xuất testosterone. Quá trình này tương tự như quá trình dậy thì bình thường, nhưng thời điểm khởi phát lại sớm hơn nhiều, gây ra sự phát triển sớm của các đặc điểm sinh dục thứ phát.
Một số nguyên nhân cụ thể có thể dẫn đến dậy thì sớm trung ương bao gồm:
- Tổn thương tại hệ thần kinh trung ương: Sự xuất hiện của khối u, di chứng từ chấn thương, hoặc ảnh hưởng của xạ trị vào vùng não và tủy sống.
- Dị tật bẩm sinh: Các bất thường từ khi sinh ra như não úng thủy hoặc u lành tính hamartoma ở vùng dưới đồi.
- Rối loạn di truyền: Điển hình là hội chứng McCune-Albright, một bệnh lý ảnh hưởng đến xương, sắc tố da và hệ nội tiết.
- Các bệnh lý nội tiết khác: Suy giảm chức năng tuyến giáp (suy giáp) hoặc rối loạn sản xuất hormone tuyến thượng thận do tăng sản thượng thận bẩm sinh.
Dậy thì sớm ngoại vi
Dậy thì sớm ngoại vi, hay còn gọi là dậy thì sớm giả, là một dạng dậy thì sớm ít phổ biến hơn, xảy ra khi các hormone sinh dục được sản xuất mà không thông qua sự kích hoạt của trục hạ đồi – tuyến yên – tuyến sinh dục.
Thay vào đó, hormone sinh dục (estrogen hoặc testosterone) được sản xuất trực tiếp từ các nguồn khác trong cơ thể, chẳng hạn như tuyến thượng thận, buồng trứng hoặc tinh hoàn, hoặc do tiếp xúc với các nguồn hormone từ bên ngoài cơ thể. Do đó, trong dậy thì sớm ngoại vi, nồng độ LH và FSH (hormone từ tuyến yên) thường ở mức thấp, không tăng lên như trong dậy thì sớm trung ương.
Xem thêm: Rối loạn tiêu hóa ở trẻ: Triệu chứng và cách chữa trị
Các nguyên nhân gây dậy thì sớm ngoại vi thường liên quan đến các tình trạng y tế cụ thể hoặc yếu tố môi trường:
- Sự xuất hiện của khối u: Các khối u tại tuyến thượng thận hoặc tuyến yên có thể tự sản xuất và giải phóng estrogen hoặc testosterone vào cơ thể trẻ.
- Hội chứng McCune-Albright: Đây là một rối loạn di truyền phức tạp, gây ra các bất thường ở xương, sắc tố da và dẫn đến các rối loạn nội tiết, bao gồm cả việc sản xuất hormone sinh dục sớm.
- Tiếp xúc với nguồn hormone ngoại sinh: Việc trẻ vô tình tiếp xúc thường xuyên với các sản phẩm chứa estrogen hoặc testosterone như kem bôi, thuốc mỡ cũng có thể kích hoạt quá trình dậy thì sớm.
Biểu hiện của dậy thì sớm
Các biểu hiện của dậy thì sớm thường xuất hiện theo một trình tự nhất định, tuy nhiên mức độ rõ ràng có thể khác nhau ở mỗi trẻ. Ở bé gái Các dấu hiệu dậy thì sớm ở bé gái thường dễ nhận biết hơn và có xu hướng xuất hiện sớm hơn so với bé trai. Việc quan sát kỹ lưỡng và định kỳ là điều cần thiết.
- Phát triển vú (nụ vú): Đây là dấu hiệu đầu tiên và phổ biến nhất ở bé gái. Bạn có thể nhận thấy một hoặc cả hai bên vú của con bắt đầu phát triển, có thể chỉ là một nụ vú nhỏ dưới quầng vú hoặc sự nhô lên rõ rệt hơn. Vú có thể nhạy cảm hoặc hơi đau khi chạm vào. Dấu hiệu này có thể xuất hiện từ trước 8 tuổi.
- Lông mu và lông nách: Lông thưa thớt, mỏng ở vùng mu hoặc nách có thể xuất hiện. Ban đầu, chúng có thể nhạt màu, sau đó dần đậm hơn và dày hơn theo thời gian.
- Mùi cơ thể người lớn: Mặc dù không phải là dấu hiệu dậy thì trực tiếp, sự xuất hiện của mùi cơ thể đặc trưng của người lớn (tương tự như mùi ở người trưởng thành, khác với mùi sữa non của trẻ nhỏ) là một tín hiệu cho thấy tuyến mồ hôi hoạt động mạnh mẽ hơn dưới tác động của hormone.
- Mụn trứng cá: Các nốt mụn nhỏ, đặc biệt là trên mặt, lưng hoặc ngực, có thể xuất hiện do sự tăng cường hoạt động của tuyến bã nhờn dưới tác động của hormone.
- Chu kỳ kinh nguyệt: Đây là dấu hiệu muộn nhất của dậy thì ở bé gái và là một chỉ số chắc chắn của dậy thì đã hoàn tất. Nếu bé gái có kinh nguyệt trước 8 tuổi, đó là một dấu hiệu rõ ràng của dậy thì sớm.
- Tăng trưởng chiều cao đột ngột: Con bạn có thể có một giai đoạn tăng trưởng chiều cao rất nhanh, vượt trội so với các bạn cùng tuổi trong một khoảng thời gian ngắn. Tuy nhiên, sau đó tốc độ tăng trưởng này có thể chậm lại sớm hơn, dẫn đến chiều cao cuối cùng thấp hơn tiềm năng.
Xem thêm: Cách tăng cường hệ miễn dịch cho trẻ thông qua chế độ dinh dưỡng nhi
Ở bé trai Các dấu hiệu dậy thì sớm ở bé trai thường khó nhận biết hơn và có thể không rõ ràng bằng ở bé gái. Điều này đòi hỏi sự quan sát tinh tế và hiểu biết về những thay đổi cơ bản.
- Tăng kích thước tinh hoàn: Đây là dấu hiệu đầu tiên và quan trọng nhất ở bé trai, thường khó nhận thấy bằng mắt thường nếu không có sự so sánh hoặc thăm khám. Tinh hoàn bắt đầu to lên, có thể đo được bằng một dụng cụ chuyên dụng gọi là orchidometer.
- Dương vật và bìu phát triển: Kích thước dương vật và bìu có thể tăng lên.
- Lông mu và lông nách: Tương tự như bé gái, lông ở vùng mu và nách có thể xuất hiện và dần trở nên dày, sẫm màu hơn.
- Giọng nói trầm hơn: Do sự phát triển của thanh quản, giọng nói của bé trai có thể trở nên trầm hơn và có thể có hiện tượng vỡ giọng.
- Phát triển cơ bắp: Bé trai có thể phát triển khối lượng cơ bắp rõ rệt hơn.
- Mụn trứng cá và mùi cơ thể: Tương tự bé gái, mụn trứng cá và mùi cơ thể người lớn cũng có thể xuất hiện do hoạt động của hormone.
- Tăng trưởng chiều cao đột ngột: Bé trai cũng có thể trải qua giai đoạn tăng trưởng chiều cao vượt trội ban đầu, sau đó tốc độ này chậm lại và có thể ảnh hưởng đến chiều cao trưởng thành.
Dậy thì sớm ảnh hưởng đến trẻ như thế nào?
Hạn chế về chiều cao
Mặc dù dậy thì sớm có thể khiến trẻ có một giai đoạn phát triển chiều cao vượt trội ban đầu so với bạn bè cùng trang lứa nhưng đây không phải là một ưu điểm. Sự tăng trưởng đột ngột này là do tác động của hormone sinh dục lên các sụn tăng trưởng ở đầu xương.
Tuy nhiên, chính những hormone này cũng đẩy nhanh quá trình cốt hóa sụn, làm cho các đầu xương đóng lại sớm hơn bình thường. Kết quả là, giai đoạn phát triển chiều cao của trẻ sẽ kết thúc sớm hơn. Điều này có nghĩa là trong khi các bạn đồng lứa dậy thì đúng thời điểm vẫn tiếp tục cao lớn, thì trẻ dậy thì sớm đã ngừng phát triển. Vì vậy, khi đến tuổi trưởng thành, những trẻ này thường có tầm vóc thấp hơn.
Xem thêm: Triệu chứng khi bé bị giun, sán và khi nào bé nên tẩy giun?
Ảnh hưởng đến tâm lý
Giai đoạn dậy thì sớm đặt ra những thách thức tâm lý không nhỏ cho trẻ. Trẻ có thể phải đối mặt với cảm giác căng thẳng và mặc cảm, nhất là khi cơ thể có những biến đổi rõ rệt như ngực phát triển hay có kinh nguyệt khi chưa đầy 9 tuổi. Những thay đổi này không chỉ gây ra sự khó chịu về mặt thể chất mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến cảm xúc.
Nhiều trẻ trong giai đoạn này trở nên cáu kỉnh, dễ nổi giận và bắt đầu có những tò mò về vấn đề tình dục, một nhu cầu chưa thực sự phù hợp với sự phát triển tâm sinh lý của lứa tuổi.
Chẩn đoán dậy thì sớm
Để chẩn đoán chính xác tình trạng dậy thì sớm ở trẻ, ngoài việc theo dõi những thay đổi thể chất, các bác sĩ có thể yêu cầu thực hiện một số phương pháp cận lâm sàng cần thiết. Các kỹ thuật này giúp đánh giá toàn diện và khẳng định nguyên nhân gây ra sự phát triển sớm, bao gồm:
- Siêu âm vùng bụng, tử cung và buồng trứng (ở bé gái) để kiểm tra sự phát triển của các cơ quan sinh sản.
- Chụp X-quang xương bàn tay nhằm xác định tuổi xương, qua đó so sánh với tuổi thực của trẻ.
- Chụp cộng hưởng từ (MRI) sọ não có thể được chỉ định trong một số trường hợp để tìm kiếm các bất thường (nếu có) ở tuyến yên hoặc não bộ.
- Xét nghiệm máu để đo nồng độ các hormone sinh dục và hormone tuyến giáp, giúp xác định nguyên nhân và phân loại dậy thì sớm.
Cách phòng tránh dậy thì sớm ở trẻ
dậy thì sớm chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, trong đó có những nguyên nhân mà khoa học hiện đại vẫn chưa thể xác định rõ ràng. Dù vậy, các bậc phụ huynh hoàn toàn có thể đóng vai trò chủ động trong việc tạo một môi trường phát triển lành mạnh, góp phần hạn chế nguy cơ dậy thì sớm ở con em mình thông qua các biện pháp sau:
- Xây dựng thực đơn dinh dưỡng khoa học: Một chế độ ăn uống cân bằng, cung cấp đủ dưỡng chất nhưng không gây dư thừa năng lượng là yếu tố then chốt giúp trẻ duy trì cân nặng hợp lý. Việc kiểm soát tốt cân nặng, tránh tình trạng thừa cân hay béo phì được xem là một trong những biện pháp hữu hiệu nhất, đặc biệt đối với các bé gái.
- Tuân thủ lịch khám sức khỏe định kỳ: Việc đưa trẻ đi kiểm tra sức khỏe tổng quát đều đặn theo hướng dẫn của cơ quan y tế giúp cha mẹ nắm bắt được tình hình phát triển của con và sớm phát hiện những dấu hiệu bất thường.
- Thận trọng với các sản phẩm ảnh hưởng đến nội tiết: Cần tránh để trẻ tiếp xúc sớm với các loại mỹ phẩm dành cho người lớn hoặc tự ý sử dụng các chế phẩm, thuốc uống có khả năng làm thay đổi sự cân bằng hormone sinh dục tự nhiên trong cơ thể.
Xem thêm: Những bác sĩ khám dinh dưỡng nhi uy tín tại Hà Nội
Hiện đang có một số thông tin chưa được kiểm chứng cho rằng việc uống nhiều sữa là nguyên nhân gây ra dậy thì sớm, khiến nhiều gia đình lo lắng và tự ý cắt giảm sữa trong khẩu phần của con. Các chuyên gia y tế khẳng định chưa có bất kỳ bằng chứng khoa học đáng tin cậy nào về mối liên hệ này. Việc ngưng bổ sung sữa một cách đột ngột không những không cần thiết mà còn có thể gây ra hệ quả tiêu cực như khiến trẻ bị thiếu hụt canxi, từ đó tác động xấu đến khả năng miễn dịch và tiềm năng phát triển chiều cao.
Chúng tôi tin rằng, với bài viết trên bạn đã có thêm kiến thức về dậy thì sớm để phòng ngừa và bảo bệ con tốt hơn. Nếu có bất kỳ câu hỏi nào hãy liên hệ ngay với chúng tôi để được giải đáp chi tiết nhất.
