Dấu hiệu trẻ bị tự kỷ nhẹ: hướng dẫn toàn diện cho cha mẹ

Dấu hiệu trẻ bị tự kỷ nhẹ thường biểu hiện qua những khác biệt trong giao tiếp xã hội và hành vi, nhưng có thể khó nhận ra nếu cha mẹ không quan sát kỹ. Hiểu đúng các biểu hiện của rối loạn phổ tự kỷ ở mức độ 1 sẽ giúp gia đình có hướng can thiệp sớm, mở ra tương lai tươi sáng cho sự phát triển của trẻ.

Tự kỷ dạng nhẹ ở trẻ là gì?

Tự kỷ dạng nhẹ, hay rối loạn phổ tự kỷ (ASD) cấp độ 1, là một dạng rối loạn phát triển thần kinh mà ở đó trẻ có khả năng nói chuyện và trí tuệ khá tốt nhưng gặp khó khăn tinh tế trong giao tiếp xã hội, tương tác qua lại và có các hành vi, sở thích lặp lại ở mức độ nhẹ.

Rối loạn phổ tự kỷ (ASD) là một tình trạng liên quan đến sự phát triển của não bộ, ảnh hưởng đến cách một người nhận thức và giao tiếp xã hội với người khác. Khái niệm “phổ” rất quan trọng, bởi nó cho thấy các triệu chứng và mức độ ảnh hưởng của tự kỷ là rất đa dạng ở mỗi cá nhân. Tự kỷ nhẹ là một thuật ngữ thường dùng để chỉ những trẻ ở cấp độ 1 trong phổ tự kỷ, tức là những trẻ cần ít sự hỗ trợ nhất.

Trẻ bị tự kỷ nhẹ vẫn có thể học tập, nói chuyện và tham gia vào các hoạt động hàng ngày, tuy nhiên, các em thường gặp phải những thách thức trong việc kết bạn, hiểu các quy tắc xã hội, hay phản ứng với những thay đổi bất ngờ. Tại Việt Nam, mặc dù chưa có thống kê chính thức nhưng các nghiên cứu và số liệu từ các bệnh viện lớn cho thấy tỷ lệ này cũng đang gia tăng, ước tính khoảng 1-2% số trẻ em.

Việc nhận biết sớm những dấu hiệu này sẽ cung cấp cho trẻ sự hỗ trợ đúng đắn, giúp các em vượt qua khó khăn và phát huy thế mạnh của mình. Can thiệp sớm trong giai đoạn vàng từ 12-36 tháng tuổi có thể mang lại những thay đổi tích cực và bền vững.

Các dấu hiệu trẻ bị tự kỷ nhẹ thường gặp nhất là gì?

Các dấu hiệu chính bao gồm khó khăn trong giao tiếp và tương tác xã hội (như tránh giao tiếp mắt, khó kết bạn, không hiểu các tín hiệu xã hội), các hành vi lặp đi lặp lại hoặc sở thích bị giới hạn (ví dụ: chỉ thích một món đồ chơi, lặp lại một hành động, khó chịu với thay đổi nhỏ).

Việc nhận diện các dấu hiệu của chứng tự kỷ nhẹ đòi hỏi sự quan sát tinh tế từ cha mẹ và người chăm sóc, bởi chúng thường không rõ ràng như ở các mức độ nặng hơn. Dưới đây là những biểu hiện chi tiết được phân loại theo các lĩnh vực phát triển chính.

Khó khăn trong việc thiết lập mối quan hệ xã hội

Trẻ có thể tỏ ra nhút nhát hoặc thờ ơ, không chủ động bắt chuyện hay tham gia chơi cùng bạn bè, khó duy trì giao tiếp bằng mắt, và dường như không hiểu được cảm xúc của người khác.

• Giao tiếp bằng mắt hạn chế: Trẻ thường tránh nhìn thẳng vào mắt người khác khi nói chuyện. Đây là một trong những dấu hiệu sớm và phổ biến nhất.
• Khó khăn trong việc kết bạn: Trẻ có xu hướng chơi một mình, không phải vì không thích bạn bè mà vì không biết cách bắt đầu và duy trì một mối quan hệ. Trẻ có thể tương tác với người lớn dễ dàng hơn so với bạn đồng trang lứa.
• Thiếu khả năng chia sẻ cảm xúc và sự quan tâm: Trẻ ít khi chỉ tay vào đồ vật để chia sẻ sự thích thú với người khác, không khoe đồ chơi hay thành tích của mình.
• Khó khăn trong việc hiểu các tín hiệu xã hội: Trẻ có thể không hiểu được các biểu cảm trên khuôn mặt, giọng điệu hay các quy tắc giao tiếp không lời như gật đầu, lắc đầu.

Khả năng ngôn ngữ bị giới hạn thể hiện ra sao?

Trẻ có thể nói được, thậm chí có vốn từ vựng phong phú, nhưng lại gặp khó khăn trong việc duy trì hội thoại hai chiều, hiểu nghĩa bóng, nói chuyện theo một giọng điệu đều đều hoặc lặp lại lời nói của người khác một cách máy móc.

• Hiểu ngôn ngữ theo nghĩa đen: Trẻ gặp khó khăn trong việc hiểu các câu nói đùa, thành ngữ, hay những ý nghĩa ẩn dụ. Ví dụ, khi nghe “đầu óc trên mây”, trẻ có thể sẽ thực sự nhìn lên trời.
• Nói chuyện như một “giáo sư nhí”: Một số trẻ có thể sử dụng ngôn ngữ rất trang trọng, có vốn từ vựng phong phú về một chủ đề yêu thích nhưng lại thiếu tự nhiên trong giao tiếp hàng ngày.
• Nhại lời: Trẻ lặp lại các từ hoặc cụm từ mà người khác vừa nói, thay vì trả lời câu hỏi. Đây có thể là một cách trẻ tự trấn an hoặc xử lý thông tin.
• Khó khăn trong hội thoại qua lại: Trẻ có thể nói rất nhiều về chủ đề mình quan tâm nhưng không biết cách đặt câu hỏi để duy trì cuộc trò chuyện hoặc không nhận ra khi người khác muốn thay đổi chủ đề.

Có hành vi lặp lại và thiếu quan tâm

Trẻ có thể có những hành động lặp đi lặp lại như vỗ tay, lắc lư cơ thể, hoặc chỉ chơi với một món đồ chơi theo một cách duy nhất, và thường không tỏ ra hứng thú với các hoạt động mà hầu hết trẻ em khác yêu thích.

• Hành vi rập khuôn: Các hành động như xoay tròn, lắc lư, vẫy tay lặp đi lặp lại, đặc biệt là khi trẻ cảm thấy phấn khích hoặc căng thẳng.
• Cách chơi thiếu sáng tạo: Trẻ có thể sắp xếp đồ chơi thành hàng dài thay vì chơi giả vờ (ví dụ, xếp ô tô thành hàng thay vì cho chúng chạy đua).
• Thiếu hứng thú với các trò chơi tương tác: Trẻ thường không quan tâm đến các trò chơi như ú oà, trốn tìm hay các hoạt động cần sự tương tác với người khác.

Gặp khó khăn trong việc thay đổi

Trẻ tự kỷ cảm thấy an toàn và dễ dự đoán trong những thói quen cố định. Bất kỳ sự thay đổi nhỏ nào, như đi một con đường khác đến trường hay thay đổi lịch trình, đều có thể khiến trẻ cảm thấy lo lắng, bực bội và có những phản ứng dữ dội.

Sự gắn bó với thói quen mang lại cho trẻ một cảm giác kiểm soát trong một thế giới mà các em thường cảm thấy hỗn loạn và khó hiểu. Một sự thay đổi nhỏ trong thói quen hàng ngày có thể phá vỡ cảm giác an toàn này và dẫn đến các cơn khủng hoảng cảm xúc.

Có khả năng phát triển các sở thích đặc biệt

Trẻ tự kỷ nhẹ thường có một hoặc vài sở thích rất mãnh liệt và đặc biệt, ví dụ như ghi nhớ tất cả các loại khủng long, lịch trình tàu hỏa, hoặc logo của các hãng xe. Trẻ có thể dành hàng giờ để tìm hiểu và nói về chủ đề này.

Những sở thích này không hẳn là tiêu cực; chúng có thể là một cánh cửa để kết nối với trẻ và thậm chí có thể phát triển thành tài năng hoặc sự nghiệp trong tương lai. Tuy nhiên, mức độ tập trung cao độ vào một chủ đề hẹp có thể cản trở trẻ tham gia vào các hoạt động xã hội khác.

Hệ lụy của tự kỷ nhẹ đối với sự phát triển của trẻ như thế nào?

Nếu không được can thiệp, tự kỷ nhẹ có thể ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp, học tập, phát triển các mối quan hệ xã hội, và sức khỏe tâm thần của trẻ trong tương lai, gây ra sự cô lập và lo âu.

Dù được xem là “nhẹ”, rối loạn phổ tự kỷ vẫn có thể tạo ra những rào cản đáng kể trong cuộc sống của trẻ nếu không được hỗ trợ kịp thời. Các tác động có thể lan rộng ra nhiều lĩnh vực khác nhau.

Lĩnh vực bị ảnh hưởng	Tác động cụ thể	Ví dụ thực tế
Giao tiếp	Khó khăn trong việc diễn đạt nhu cầu, cảm xúc và hiểu người khác.	Trẻ có thể im lặng hoặc nổi nóng thay vì nói ra rằng mình đang đói hoặc mệt.
Khả năng học tập	Khó khăn trong việc học nhóm, hiểu các chỉ dẫn phức tạp, và tổ chức công việc.	Trong lớp, trẻ có thể gặp khó khăn khi tham gia dự án nhóm hoặc làm theo hướng dẫn nhiều bước của giáo viên.
Phát triển xã hội	Bị cô lập, bắt nạt do sự khác biệt trong hành vi và cách tương tác.	Trẻ có thể bị bạn bè xa lánh vì không hiểu luật chơi hoặc nói những điều không phù hợp.
Sức khỏe tâm thần	Nguy cơ cao mắc các chứng lo âu, trầm cảm do cảm thấy khác biệt và khó hòa nhập.	Trẻ có thể trở nên lo lắng khi phải đến những nơi đông người hoặc gặp gỡ người lạ.

Làm gì khi trẻ bị tự kỷ nhẹ? hướng dẫn chăm sóc và can thiệp

Bước đầu tiên là tìm đến các chuyên gia y tế (bác sĩ nhi, chuyên gia tâm lý) để được chẩn đoán chính xác. Sau đó, áp dụng các phương pháp can thiệp sớm, tạo môi trường sống an toàn, ổn định và áp dụng các biện pháp hỗ trợ tại nhà để giúp trẻ phát triển kỹ năng.

Khi nhận thấy các dấu hiệu, điều quan trọng nhất là hành động một cách bình tĩnh và chủ động. Cha mẹ chính là người thầy tốt nhất của con. Sự hỗ trợ và can thiệp đúng cách từ gia đình đóng vai trò quyết định đến sự tiến bộ của trẻ. Dưới đây là các bước cụ thể và các phương pháp chăm sóc hiệu quả.

Tạo môi trường yên tĩnh và thuận lợi cho trẻ

Giảm thiểu các yếu tố gây kích thích giác quan như tiếng ồn lớn, ánh sáng gắt. Tạo một góc “an toàn” trong nhà nơi trẻ cảm thấy thoải mái.

Trẻ tự kỷ thường nhạy cảm với các kích thích từ môi trường. Một không gian sống có cấu trúc, yên tĩnh sẽ giúp trẻ cảm thấy an toàn và tập trung tốt hơn. Hãy quan sát xem điều gì khiến con bạn khó chịu (âm thanh của máy hút bụi, ánh đèn huỳnh quang) và cố gắng giảm thiểu chúng.

Cha mẹ nên tương tác với trẻ thường xuyên

Dành thời gian mỗi ngày để chơi cùng con, theo sự dẫn dắt của con. Hãy tham gia vào hoạt động mà trẻ thích, dù đó là việc xếp hình hay ngắm các bánh xe quay tròn, và từ đó dần dần mở rộng tương tác.

Tương tác không có nghĩa là ép trẻ phải làm theo ý mình. Hãy ngồi xuống ngang tầm mắt của trẻ, bắt chước những hành động của trẻ để cho thấy bạn đang quan tâm. Gọi tên trẻ thường xuyên để thu hút sự chú ý. Khen ngợi mọi nỗ lực tương tác của trẻ, dù là nhỏ nhất.

Cần sử dụng ngôn ngữ đơn giản và hình ảnh minh họa

Trẻ tự kỷ thường xử lý thông tin hình ảnh tốt hơn lời nói. Sử dụng câu ngắn, rõ ràng và các công cụ trực quan như thẻ hình, biểu đồ hoạt động sẽ giúp trẻ dễ hiểu và làm theo yêu cầu hơn.

Thay vì nói “Con đi dọn dẹp phòng đi”, hãy chia nhỏ thành các bước cụ thể và dùng hình ảnh: “Cất ô tô vào hộp” (kèm hình ảnh ô tô và cái hộp). Việc này giúp giảm bớt sự mơ hồ và lo lắng cho trẻ.

Làm cách nào để hỗ trợ trẻ phát triển kỹ năng xã hội?

Dạy trẻ các kịch bản xã hội đơn giản thông qua đóng vai (ví dụ: cách chào hỏi, cách mời bạn chơi). Bắt đầu với các buổi chơi ngắn có cấu trúc với một người bạn và dần dần tăng thời gian và sự phức tạp.

Hãy dạy trẻ một cách rõ ràng về các quy tắc xã hội mà những đứa trẻ khác có thể học một cách tự nhiên. Ví dụ, giải thích cho trẻ tại sao cần phải chờ đến lượt mình hoặc tại sao không nên ngắt lời người khác. Sử dụng các câu chuyện xã hội hoặc video để minh họa các tình huống.

Hỗ trợ trẻ phát triển kỹ năng tự chăm sóc bản thân

Dạy trẻ các kỹ năng tự lập như mặc quần áo, đánh răng, tự ăn uống… là vô cùng quan trọng để xây dựng sự tự tin và giảm sự phụ thuộc. Hãy chia nhỏ từng kỹ năng thành các bước đơn giản và luyện tập hàng ngày.

Sử dụng bảng kiểm tra bằng hình ảnh để trẻ có thể theo dõi các bước trong quy trình vệ sinh cá nhân buổi sáng hoặc trước khi đi ngủ. Khen thưởng và động viên khi trẻ hoàn thành một bước, dù là nhỏ nhất, để tạo động lực tích cực.

Thiết lập thói quen hàng ngày cho trẻ

Một lịch trình sinh hoạt ổn định, dễ đoán giúp trẻ cảm thấy an toàn, giảm lo âu và hành vi tiêu cực. Trẻ biết được việc gì sẽ xảy ra tiếp theo, từ đó giúp các em hợp tác tốt hơn.

Tạo một thời gian biểu bằng hình ảnh cho các hoạt động trong ngày: thức dậy, ăn sáng, đi học, chơi, ăn tối, đi ngủ. Luôn thông báo trước cho trẻ về bất kỳ sự thay đổi nào sắp xảy ra trong lịch trình để trẻ có thời gian chuẩn bị tinh thần.

Hành trình đồng hành cùng con không hề đơn độc. Khi nghi ngờ con có dấu hiệu tự kỷ, việc tìm đến các cơ sở y tế uy tín như Bệnh viện Nhi Trung ương, Bệnh viện Nhi đồng, hoặc các trung tâm, phòng khám nhi uy tín để can thiệp sớm chuyên biệt là bước đi quan trọng nhất. Các chuyên gia sẽ có những công cụ đánh giá khoa học để đưa ra chẩn đoán chính xác và xây dựng một lộ trình can thiệp cá nhân hóa, phù hợp với chính con bạn.

PTA là một trong những trung tâm, phòng khám nhi uy tín tại Hà Nội với đội ngũ y bác sĩ có nhiều năm kinh nghiệm. Nếu bạn cần thêm thông tin hoặc tư vấn chuyên sâu, đừng ngần ngại liên hệ với PTA để để được hỗ trợ tốt nhất

Lưu ý: Các thông tin trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo. Để có được chẩn đoán chính xác và phương pháp điều trị tốt nhất, quý khách hàng, cha mẹ vui lòng liên hệ trực tiếp để được đội ngũ y bác sĩ tại phòng khám PTA thăm khám, chẩn đoán và đưa ra phác đồ điều trị chính xác dựa trên tình trạng thực tế.