Dạy trẻ tự kỷ: 12 cách dạy trẻ tự kỷ hiệu quả tại nhà

Dạy trẻ tự kỷ là một hành trình cần sự kiên nhẫn, thấu hiểu và phương pháp đúng đắn, giúp con phát triển tối đa tiềm năng và hòa nhập tốt hơn với cộng đồng. Hành trình này mở ra cánh cửa giúp trẻ cải thiện kỹ năng giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi, mang lại cho con một tương lai tươi sáng hơn. Dưới đây là 12 cách dạy trẻ tự kỷ tại nhà được các bác sĩ tại PTA khuyến khích thực hiện, ba mẹ có thể tham khảo và thực hiện theo

Cách dạy trẻ tự kỷ tại nhà như thế nào?

Dạy trẻ tự kỷ tại nhà là một quá trình bắt đầu từ việc tạo ra một môi trường an toàn, kiên trì giao tiếp, sử dụng hình ảnh trực quan và khen thưởng kịp thời để khuyến khích sự tiến bộ của trẻ. Cha mẹ chính là người thầy tốt nhất, đồng hành cùng con mỗi ngày trên chặng đường phát triển.

Việc can thiệp và hỗ trợ trẻ tự kỷ tại nhà đóng vai trò quyết định đến sự tiến bộ của trẻ. Gia đình là môi trường quen thuộc, an toàn và có nhiều cơ hội nhất để trẻ thực hành các kỹ năng. Dưới đây là 12 kỹ thuật cụ thể, chi tiết mà cha mẹ có thể áp dụng hàng ngày để giúp con phát triển một cách toàn diện.

Thường xuyên gọi tên trẻ khi giao tiếp

Gọi tên trẻ thường xuyên trong mọi hoạt động giúp trẻ tăng khả năng nhận biết bản thân, cải thiện sự chú ý và phản hồi lại khi được gọi.

Đây là bước cơ bản nhưng vô cùng quan trọng để kéo trẻ ra khỏi thế giới riêng của mình và thu hút sự chú ý của trẻ. Hãy gọi tên con một cách rõ ràng trước khi đưa ra một yêu cầu hay bắt đầu một trò chơi. Ví dụ: “Nam ơi, nhìn mẹ này”, “An ơi, đưa cho mẹ quả bóng nhé”. Điều này giúp trẻ học cách đáp ứng với tên gọi của mình.

Giúp trẻ tăng tương tác với thế giới bên ngoài

Tạo ra các hoạt động chung và trò chơi tương tác hai chiều, sử dụng những đồ vật trẻ yêu thích để khuyến khích trẻ tham gia và kết nối với mọi người xung quanh.

Thay vì để trẻ chơi một mình, cha mẹ hãy chủ động trở thành một phần trong trò chơi của con. Nếu con thích ô tô, hãy cùng con đẩy xe và tạo ra các âm thanh vui nhộn. Nếu con thích xếp hình, hãy cùng con xây nên những tòa tháp. Mục tiêu là biến mọi hoạt động đơn lẻ thành cơ hội tương tác, giúp con hiểu về sự chia sẻ và hợp tác.

Tập giao tiếp bằng mắt với trẻ

Cha mẹ nên chủ động ngồi hoặc hạ thấp người ngang tầm mắt của trẻ trong mọi cuộc giao tiếp, sử dụng đồ chơi hoặc đồ vật yêu thích để thu hút ánh nhìn của con.

Giao tiếp mắt là một kỹ năng khó với nhiều trẻ tự kỷ. Hãy bắt đầu bằng cách đưa đồ vật con thích (ví dụ: một miếng bánh, một món đồ chơi) lên ngang tầm mắt của bạn và gọi tên con. Khi con nhìn vào mắt bạn để lấy đồ vật, hãy khen ngợi và đưa cho con ngay lập tức. Hãy kiên trì thực hiện để tăng dần thời gian giao tiếp mắt một cách tự nhiên.

Quan sát và tham gia các hoạt động cùng trẻ

Hãy trở thành người bạn đồng hành của con bằng cách quan sát sở thích của trẻ, sau đó chủ động tham gia và mở rộng hoạt động đó.

Quan sát để hiểu thế giới của con là bước đầu tiên để bước vào thế giới đó. Nếu bạn thấy con đang xoay tròn một bánh xe, hãy ngồi xuống bên cạnh và cùng làm. Sau đó, bạn có thể thử mở rộng trò chơi bằng cách cho chiếc xe chạy trên sàn. Điều này cho trẻ thấy bạn tôn trọng sở thích của con và tạo ra một cầu nối tự nhiên để tương tác.

Tập cho trẻ ngồi yên tại một vị trí

Bắt đầu từ những khoảng thời gian rất ngắn (vài giây) với các hoạt động trẻ yêu thích, sau đó tăng dần thời gian và có khen thưởng khi trẻ hợp tác.

Chọn một hoạt động mà trẻ thực sự hứng thú, ví dụ như xem tranh ảnh hoặc chơi với đất nặn. Yêu cầu trẻ ngồi vào bàn để thực hiện hoạt động đó. Ban đầu, chỉ cần trẻ ngồi yên 5-10 giây là đã có thể khen ngợi. Dần dần, tăng thời gian yêu cầu lên 15 giây, 30 giây, 1 phút… Sự kiên nhẫn và củng cố tích cực là chìa khóa.

Tăng các tương tác cơ thể

Các trò chơi vận động và tiếp xúc cơ thể như cù lét, ngựa bập bênh, ôm ấp giúp trẻ tăng kết nối cảm xúc, điều hòa cảm giác và tạo ra sự gắn kết với cha mẹ.

Nhiều trẻ tự kỷ gặp khó khăn về xử lý cảm giác. Các hoạt động tương tác cơ thể nhẹ nhàng có thể giúp trẻ cảm thấy an toàn và được yêu thương. Hãy biến nó thành trò chơi: “Mẹ con mình làm máy bay nhé” và bế con bay vòng quanh phòng, hay chơi trò cù lét và dừng lại để khuyến khích con yêu cầu “nữa ạ”.

Hỗ trợ trẻ tự kỷ bằng lời nói

Sử dụng ngôn ngữ đơn giản, rõ ràng, câu ngắn và nói chậm. Kết hợp lời nói với hành động cụ thể để trẻ dễ hiểu và liên kết ý nghĩa.

Thay vì nói một câu dài “Con đi lại tủ lạnh lấy cho mẹ hộp sữa chua đi”, hãy chia nhỏ thành các yêu cầu đơn giản: “Đi lấy sữa chua”. Khi bạn nói, hãy chỉ vào tủ lạnh. Việc lặp đi lặp lại các cụm từ đơn giản trong các ngữ cảnh quen thuộc hàng ngày sẽ giúp trẻ xây dựng vốn từ và khả năng hiểu ngôn ngữ.

Hỗ trợ bằng hình ảnh

Trẻ tự kỷ thường có khả năng học qua thị giác rất tốt. Sử dụng thẻ hình ảnh hoặc lịch trình bằng hình giúp trẻ hiểu yêu cầu, dự đoán các hoạt động và giảm lo âu.

Giao tiếp bằng hình ảnh là một phương pháp rất hiệu quả. Bạn có thể tạo một lịch trình hoạt động trong ngày bằng hình ảnh: ảnh bát cơm (đến giờ ăn), ảnh giường ngủ (đến giờ ngủ), ảnh công viên (đi chơi). Điều này tạo ra một cấu trúc rõ ràng, dễ đoán, giúp trẻ cảm thấy an toàn và kiểm soát được môi trường xung quanh.

Tạo nhu cầu cho trẻ tự kỷ

Đặt những đồ vật trẻ thích ở nơi trẻ thấy nhưng không tự lấy được, buộc trẻ phải ra hiệu, phát âm hoặc chỉ tay để nhờ sự giúp đỡ của bạn.

Nếu bạn đáp ứng mọi nhu cầu của trẻ trước khi trẻ kịp thể hiện, trẻ sẽ không có động lực để giao tiếp. Hãy thử đặt hộp bánh quy yêu thích của con lên kệ cao. Khi con muốn ăn, con sẽ phải tìm cách giao tiếp với bạn. Ban đầu có thể là kéo tay, sau đó bạn hướng dẫn con chỉ tay, và cuối cùng là cố gắng nói từ “bánh”.

Cho con không gian riêng

Trẻ tự kỷ dễ bị quá tải bởi các kích thích giác quan. Một không gian yên tĩnh giúp trẻ giải tỏa căng thẳng và tự điều hòa cảm xúc.

Một góc nhỏ trong phòng với vài chiếc gối mềm, một chiếc chăn và vài món đồ chơi yêu thích có thể trở thành “góc an toàn” cho trẻ. Khi bạn thấy con có dấu hiệu mệt mỏi, cáu kỉnh, hãy nhẹ nhàng hướng con đến không gian này. Điều này dạy trẻ cách tự nhận biết và quản lý cảm xúc của mình một cách tích cực.

Hướng dẫn trẻ những việc trẻ không tự học được

Sử dụng kỹ thuật “cầm tay chỉ việc”, chia nhỏ các kỹ năng phức tạp thành từng bước đơn giản và lặp lại nhiều lần.

Để dạy trẻ đánh răng, đừng chỉ nói. Hãy đứng sau con, cầm tay con và cùng con thực hiện từng động tác: lấy kem, đưa bàn chải vào miệng, chải các mặt răng. Lặp lại quy trình này mỗi ngày. Dần dần, bạn giảm bớt sự trợ giúp, để con tự thực hiện từng bước cho đến khi con có thể tự làm hoàn toàn.

Khen thưởng cho trẻ

Khen thưởng ngay lập tức mỗi khi trẻ có hành vi tốt hoặc hoàn thành một nhiệm vụ sẽ tạo động lực mạnh mẽ và giúp trẻ nhận biết hành vi nào là đúng đắn.

Khen thưởng không nhất thiết phải là vật chất. Đó có thể là một lời khen nồng nhiệt (“Giỏi quá!”), một cái ôm, một high-five, hoặc cho trẻ vài phút chơi món đồ chơi yêu thích. Sự củng cố tích cực này giúp hành vi tốt được lặp lại thường xuyên hơn.

Thế nào là rối loạn phổ tự kỷ?

Rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD) là một rối loạn phát triển thần kinh, đặc trưng bởi những khó khăn trong giao tiếp, tương tác xã hội và các hành vi, sở thích lặp đi lặp lại, bị giới hạn.

Đây là một rối loạn “phổ”, nghĩa là các biểu hiện và mức độ ảnh hưởng rất khác nhau ở mỗi cá nhân. Việc can thiệp sớm, đặc biệt là trước 3 tuổi, được xem là “thời gian vàng” để giúp trẻ cải thiện các kỹ năng quan trọng và tăng cơ hội hòa nhập. Các dấu hiệu của rối loạn phổ tự kỷ thường xuất hiện trong 3 năm đầu đời và được chia thành ba nhóm chính:

Lĩnh vực Khiếm khuyết	Các Dấu hiệu Nhận biết Phổ biến	Ví dụ Cụ thể
Tương tác xã hội	Ít giao tiếp bằng mắt, không phản ứng khi được gọi tên, khó khăn trong việc kết bạn, ít chia sẻ sở thích hay cảm xúc.	Trẻ không nhìn vào mắt người nói chuyện, chơi một mình, không chỉ tay vào đồ vật mình muốn.
Giao tiếp (lời nói & không lời)	Chậm nói hoặc không nói, lặp lại lời nói của người khác (nhại lời), giọng nói khác thường, khó hiểu các cử chỉ, biểu cảm.	Trẻ 2 tuổi chưa nói được từ đơn, chỉ lặp lại các câu quảng cáo, không hiểu khi người khác xua tay hay gật đầu.
Hành vi, sở thích lặp lại	Các hành động lặp đi lặp lại (vỗ tay, lắc người), sở thích thu hẹp và mãnh liệt, nhạy cảm quá mức với âm thanh, ánh sáng, mùi vị.	Trẻ có thể nhìn bánh xe quay hàng giờ, chỉ ăn một vài loại thức ăn nhất định, bịt tai khi nghe tiếng máy xay sinh tố.

4 kỹ thuật dạy trẻ tự kỷ cơ bản

Các kỹ thuật dạy trẻ tự kỷ cơ bản tập trung vào việc tạo ra một môi trường học tập có cấu trúc, phát triển kỹ năng giao tiếp, xã hội và cảm xúc thông qua các phương pháp đã được chứng minh hiệu quả, phù hợp với khả năng học hỏi độc đáo của từng trẻ.

Xây dựng môi trường hỗ trợ lý tưởng cho trẻ tự kỷ

Một môi trường lý tưởng cần có cấu trúc rõ ràng, dễ đoán, giảm thiểu các yếu tố gây xao lãng và sử dụng nhiều công cụ hỗ trợ trực quan để trẻ cảm thấy an toàn và dễ dàng tiếp thu kiến thức.

Trẻ tự kỷ phát triển tốt nhất trong một môi trường có tính nhất quán và trật tự. Cha mẹ nên thiết lập một thời gian biểu cố định cho các hoạt động hàng ngày như ăn, ngủ, học và chơi. Sử dụng lịch trình bằng hình ảnh dán ở nơi dễ thấy để trẻ biết trước việc gì sẽ diễn ra tiếp theo. Ngoài ra, hãy tạo một góc học tập yên tĩnh, gọn gàng, không có quá nhiều đồ chơi hay màu sắc sặc sỡ để giúp trẻ tập trung tốt hơn.

Kỹ thuật dạy trẻ tự kỷ phát triển kỹ năng giao tiếp

Các kỹ thuật hiệu quả bao gồm việc bắt chước âm thanh và cử chỉ, sử dụng Hệ thống Giao tiếp qua Trao đổi Hình ảnh (PECS), và tạo ra nhiều cơ hội để trẻ phải thể hiện nhu cầu của mình.

Để phát triển giao tiếp, hãy bắt đầu từ những điều cơ bản nhất. Chơi các trò chơi bắt chước âm thanh của con vật, tiếng còi xe. Sử dụng thẻ hình (PECS) để dạy trẻ cách yêu cầu đồ vật. Ví dụ, khi trẻ muốn uống sữa, trẻ sẽ đưa cho bạn thẻ hình hộp sữa. Bên cạnh đó, luôn mô tả hành động của bạn và của trẻ bằng những câu đơn giản: “Mẹ đang rửa bát”, “Con đang chơi bóng”. Điều này giúp trẻ liên kết từ ngữ với hành động và sự vật một cách tự nhiên.

Kỹ thuật dạy trẻ tự kỷ kỹ năng xã hội và cảm xúc

Sử dụng các câu chuyện xã hội, thẻ cảm xúc, đóng vai và các trò chơi nhóm nhỏ để dạy trẻ cách nhận biết cảm xúc, hiểu các quy tắc xã hội và tương tác phù hợp với người khác.

Kỹ năng xã hội và cảm xúc là một thách thức lớn. Cha mẹ có thể dùng thẻ bài có hình các khuôn mặt (vui, buồn, giận dữ) để dạy con nhận biết và gọi tên cảm xúc. Hãy tạo ra những “câu chuyện xã hội” đơn giản để giải thích cho con các tình huống xã hội, ví dụ: “Khi gặp bạn, con sẽ nói xin chào và mỉm cười”. Tổ chức các buổi chơi ngắn với một hoặc hai bạn nhỏ khác để con thực hành các kỹ năng như chia sẻ đồ chơi, chờ đến lượt.

Áp dụng các phương pháp can thiệp chuyên sâu

Các phương pháp can thiệp chuyên sâu như Phân tích Hành vi Ứng dụng (ABA), TEACCH, và Floortime là những cách tiếp cận có cấu trúc, dựa trên bằng chứng khoa học, giúp trẻ tự kỷ học các kỹ năng mới và giảm các hành vi thách thức. Cha mẹ nên tìm hiểu và áp dụng dưới sự hướng dẫn của chuyên gia.

Bên cạnh các kỹ thuật dạy tại nhà hàng ngày, việc tìm hiểu và áp dụng các phương pháp can thiệp đã được công nhận trên thế giới sẽ mang lại hiệu quả vượt trội. Mỗi phương pháp có một triết lý và cách tiếp cận riêng, phù hợp với những nhu cầu khác nhau của trẻ.

Phương pháp	Mô tả & Mục tiêu chính	Cách áp dụng tại nhà
ABA (Phân tích Hành vi Ứng dụng)	Sử dụng nguyên tắc củng cố tích cực để dạy các kỹ năng mới (ngôn ngữ, xã hội, tự phục vụ) và giảm hành vi không mong muốn. Chia kỹ năng thành các bước nhỏ và khen thưởng khi trẻ thực hiện được.	Khen thưởng (high-five, lời khen) ngay khi con chỉ đúng vào bức tranh được yêu cầu. Lặp lại nhiều lần.
TEACCH (Giáo dục trẻ tự kỷ và trẻ khuyết tật giao tiếp)	Tập trung vào việc cấu trúc hóa môi trường học tập và sinh hoạt, sử dụng nhiều công cụ trực quan (lịch trình, hộp công việc) để tăng tính độc lập và khả năng tự quản lý cho trẻ.	Sử dụng một bảng với các hình ảnh dán theo thứ tự: Thức dậy -> Đánh răng -> Ăn sáng -> Đi học.
Floortime / RDI (Can thiệp phát triển mối quan hệ)	Tập trung vào việc xây dựng mối quan hệ tình cảm và tương tác hai chiều. Cha mẹ sẽ tham gia vào các hoạt động mà trẻ yêu thích để mở rộng giao tiếp và kết nối cảm xúc.	Khi trẻ đang lăn xe, cha mẹ ngồi xuống sàn và dùng một chiếc xe khác chặn đường, tạo ra một “vấn đề” để khuyến khích trẻ tương tác.

Những lưu ý khi dạy trẻ tự kỷ tại nhà

Hành trình dạy trẻ tự kỷ tại nhà đòi hỏi sự kiên nhẫn vô hạn, tình yêu thương vô điều kiện, sự nhất quán trong phương pháp, và quan trọng không kém là khả năng chăm sóc chính bản thân của cha mẹ để có thể đồng hành cùng con một cách bền bỉ và hiệu quả.

• Kiên nhẫn và nhất quán: Trẻ tự kỷ cần thời gian để học và xử lý thông tin. Sự tiến bộ có thể chậm, nhưng chỉ cần kiên trì và áp dụng các phương pháp một cách nhất quán mỗi ngày, bạn sẽ thấy được sự thay đổi tích cực.
• Ăn mừng những chiến thắng nhỏ: Đừng chờ đợi những bước nhảy vọt. Hãy ghi nhận và ăn mừng mọi tiến bộ, dù là nhỏ nhất, như một lần con tự nhìn vào mắt bạn hay một lần con thử một món ăn mới. Điều này sẽ tiếp thêm động lực cho cả bạn và con.
• Tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên môn: Cha mẹ không đơn độc. Hãy kết nối với các chuyên gia tâm lý, nhà trị liệu ngôn ngữ, giáo viên giáo dục đặc biệt để được tư vấn và xây dựng một kế hoạch can thiệp phù hợp nhất cho con bạn. Các trung tâm can thiệp sớm uy tín là nguồn lực vô giá.
• Kết nối với cộng đồng: Tham gia các hội nhóm, diễn đàn dành cho phụ huynh có con tự kỷ. Chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi từ những người cùng hoàn cảnh sẽ giúp bạn cảm thấy được thấu hiểu và có thêm nhiều kiến thức thực tế.
• Chăm sóc bản thân: Chăm sóc một đứa trẻ đặc biệt có thể rất mệt mỏi cả về thể chất lẫn tinh thần. Cha mẹ cần dành thời gian nghỉ ngơi, thư giãn và chăm sóc sức khỏe của chính mình để có đủ năng lượng đồng hành cùng con trên chặng đường dài.

Hành trình hỗ trợ trẻ tự kỷ cần sự đồng hành của các chuyên gia. Nếu bạn đang tìm kiếm một địa chỉ uy tín để được tư vấn, đánh giá và xây dựng lộ trình can thiệp cá nhân hóa cho con, Phòng Khám PTA luôn sẵn sàng lắng nghe và hỗ trợ.

Hãy liên hệ với chúng tôi để được các chuyên gia giàu kinh nghiệm tư vấn chi tiết, giúp bạn hiểu rõ hơn về tình trạng của con và lựa chọn phương pháp can thiệp hiệu quả nhất.